حمام ها در گذشته نچندان دور

«بازشناسی فرهنگ گذشتگان ، یادآور سرمایه های تمدن این سرزمین است… ضرورت نگارش این اثر از آنجاست که با گذشت زمان و تغییر در روش های زندگی ، بسیاری از آداب و رسوم و فرهنگ مردم به فراموشی سپرده شده است و بیم آن می رود که با تغییر نسل ها و عدم انتقال این فرهنگ به نسل ها آینده ، بسیاری از مباحث مردم شناسی و فرهنگی محو و یا برای نسل های جدید گنگ و نارسا گردد و به آیندگان انتقال نیابد»

تصویر شاخص مطلب یک «لنگ» واقعی است تا ما را آماده کند که داریم وارد حمام می شویم. در میان آداب و رسوم و مکان های اجتماعی قابل اعتنا، حمام ها جایگاه ویژه ای دارند. به واقع می توان گفت «حمام خود یک فرهنگ است»
با آن که حمام ها، یکی از مکان های عمومی و پرتعداد و پر مراجعه شهرها و روستاها بودند، اما گنجینه تصویری ما از داخل و بیرون حمام ها بسیار کم است. معماری حمام یک معماری درون ریزاست. بیرون آن تعریفی ندارد که عکاسی یک فیلم عکاسی را به خاطر آن خراب کند. حمام ها اغلب در مکانی پایین تر از سطح زمین ساخته می شدند. به این دلیل که در زمستان گرمای داخل آن به خارج سرایت نکند و نیز هیچ پنجره ای نداشتند تا فرصتی برای جلوه به معمار بدهد. اگر حمام ها زیبایی داشتند، مربوط به همان سردرب ورودی و سپس طاق های گنبدی آن بود که قطعات شیشه، نور را از بالا به داخل حمام می تاباند.

حمام‌های عمومی جزئی از زندگی اجتماعی جامعه دیروز بودند که با وزیده شدن نسیم مدرنیته، مورد اعتراض اصلاح گران جامعه قرار گرفتند. آنها خواستار آن شدند که استانداردهای بهداشتی حمام‌ها ارتقا یافته و با زندگی جدید همخوان گردد. یکی از این استانداردها استفاده از دوش به جای خزینه بود. از اتفاق آن که در همین زمان شهرداری‌ها، به عنوان متولی مسائل عمومی شهر، وارد میدان شده با اجبار دولتی، رعایت امور مذکور را از حمامی ها می خواستند. این مبارزه به دلیل مطالبه و خواست بخشی از مراجعین حمام‌ها، که استفاده از دوش را بر نمی‌تافتند وخواستار استفاده از خزینه‌ها بودند، بسیار طولانی و پرفراز و نشیب گردید، به طوری که از اواسط حکومت رضاشاه تا دهه چهل شمسی را در بر ‌گرفت.

امروز اغلب خانه‌‌ها حمام دارند. اما از آغاز شهرنشینی تا حدود نیم قرن پیش اوضاع چنین نبود. بجز خانه‌های اشراف و ثروتمندان که حمام سر خانه داشتند در خانه‌های مردم عادی، محلی برای استحمام وجود نداشت. به همین خاطر تشکیلاتی به نام حمام‌های عمومی در شهرها و مراکز جمعیتی شکل گرفتند. حمام‌هایی که مردم مراجعه کرده، در ازای پرداخت پول یا مزد، از آن استفاده می‌کردند.
اما حمام‌های عمومی فقط محلی برای شستشو و پاکیزگی نبودند. این مکان‌ها به شکل اجتناب‌ناپذیری با «تاریخ اجتماعی» و آداب و رسوم و حتی اعتقادات مردم گره خوردند. در بسیاری از کتب تاریخ اجتماعی می‌توان رد پای این قرابت حمام و آداب و رسوم مردم را مشاهده کرد. یک پژوهشگر مردم شناس معتقد است حمام‌های عمومی در واقع حالت «پاتق» را برای مردم داشتند. که «برای دید و بازدید، برای رتق و فتق مسائل اجتماعی، برای خرید و فروش و تصمیم گیری، هم چنین درمان و معالجه، تدریس و تعلیم، صلح و آشتی، خبرگیری و خبررسانی» از آن جا استفاده می‌شد.
«در گرمابه تنها استحمام نمی کنند بلکه به انواع آرایش و پیرایش دست می‌زنند.از جمله موی سر و ریش را به کمک سلمانی‌هایی که وابسته به تشکیلات حمام اند، با حنا و رنگ رنگین می‌کنند.» هنوز هم در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران حمام عمومی محل اجرا و انجام بعضی مراسم و سنت‌‌های جمعی می‌باشد. شاید هنوز هم حمام‌هایی باشند که در آنها عمل حجامت یا کشیدن دندان یا حتی اصلاح سر انجام ‌شود.

حمّام توی ده تنها حمّام عمومی و در حقیقت تنها حمام روستا بوده است  و در میدان اصلی شهر در نزدیکی مسجد جامعه و امامزاده ابراهیم(ع) قرار دارد.

در حمام چه کسانی کار می کردند؟

با توجه به بافت قدیمی روستا بیشتر افراد در منزل حمام نداشتند و از این حمام استفاده می کردند ولی با توجه به پیشرفت روستاو تغییر بافت به شهری دیگر  تعداد بسیار کمی از این حمام استفاده می کنند و همین امر باعث شده این محل از رونق بیافتد.

تا چند سال قبل و علی‎رغم ایجاد حمّام‌های خانگی،مردم باز هم برای «لیف و کیسه کشیدن» و برخی دیگر از خدمات به صورت دسته‌جمعیو خانوادگی یا تکی به این حمام‎های عمومی می‌رفتند.

. هنوز اکثر اهالی خاطره‎یاخلاق حمّامی‌ها، ساختن افسانه‎های فراوان و عجیب و غریب از دیدن جن و جنّیان در شب‎های خلوت،کیسه کشیدن‎های آن‎چنانی فرزندان توسط والدین با آب داغ، کیسه، سرکه و سفیدآب، لیف زدن با صابون‎های بزرگ سنتی قمصر، گِل سرشور، بُخچه‎ها و ساک حمام،خوراکی‎های پس از حمّام از جمله پرتقال در زمستان و انار در تابستانو این اواخر نوشابه‎های خنک، بردن زنان تازه زایمان کرده به حمّام (حموم زیَسّمُونی) یا بردن عروس‎ها در عصر روز عروسی با مراسم خاص و با پذیرایی ویژه در حمّام را در ذهن و خاطر خود دارند.

افراد شاغل در حمام:

• • تونتاب: شخصی که وظیفه اش نگهداری از حمام , گرم نمودن آب و همچنین تمیز نمودن حمام بوده است را تونتاب می گفتند.

• • دلاک: فردی که با کیسه کشی و شستشوی افراد در حمام امرار معاش می نموده است.

• • مشتمالچی: شخصی که در حمام به اشخاص مشت مال می داده و جهت صدا زدن او در سربینه فرد بلند میگفه خش.

• • حمامی: مالک حمام خصوصی که درحمام عمومی نقش مدیریت را در حمام به عهده داشته است.

• پادو: این فرد وظیفه‌اش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جابجایی. افرادی که در سربینه حضور داشتند. تا مشتری وارد می‌شد، پادو کفش مشتری را زیر سکو می‌گذاشت و یک لنگ خشک روی سکو پهن می‌کرد. مشتری که لخت می‌شد، پادو یک لنگ دیگر به او می داد. مشتری آن لنگ دوم را به کمر می‌بست لباس‌هایش را توی آن لنگ اول می‌پیچید و از سکو پایین می‌آمد.

حمامی‌های قدیمی دین‌دار و متدین بر این عقیده بودند که اداره کردن حمام شغل بابرکتی است و ثواب اخروی دارد. این افراد غالباً باگذشت بودند و این شغل را در کنار کارهای دیگر انتخاب کرده بودند.

حمامی‌ها از این شغل بهره مادی چندانی به دست نمی‌آوردند. در روستاها و برخی حمام‌ها در شهرها هزینه خانوارها را یکجا پس از برداشت محصول از مرد خانواده بصورت غیرنقدی(گندم- جو- برنج و غیره) دریافت می‌کردند و در شهرهای بزرگ مزد حمام خانوار را سالیانه یا ماهیانه تحت عنوان (ماجبی یا مواجبی) می‌گرفتند

و با توجه به طرح آزاد سازی منطفه برای امامزاده احتمال بسیار زیاد دارد که این حمام هم  خراب شود.

جای بسی تاسف هست که مکانهایی به این قدمت در حال تخریب و از بین رفتن هستند در سایر روستاها و شهر این حمامها به عنوان موزه و .. استفاده می شود